Geen vrijheid zonder grenzen

Het was vloeken in de kerk. Paul Scheffer gooide aan het begin van deze eeuw de knuppel in het linkse hoenderhok met zijn essay ‘Het Multiculturele Drama’ (2000) en zijn vuistdikke studie ‘Het Land van Aankomst’ (2008). Een PvdA’er die de multiculturele samenleving ter discussie stelde, schande! Voor de Maand van de Filosofie 2016 schreef hij het essay ‘De vrijheid van de grens’. Op 13 april spreekt hij over dit thema in het filosofisch café Haarlem, dat gelieerd is aan de remonstrantse gemeente in die plaats.

Geen grenzen is idee van de elite

In dit nieuwe essay blijft hij een tegendraadse denker. Hij onderzoekt niet de grenzen van de vrijheid, maar de vrijheid van de grens. Kwesties rondom grenzen worden in dit essay filosofisch benaderd. Scheffer is ervan overtuigd geraakt dat een open samenleving alleen binnen grenzen kan gedijen. Anders gezegd: om hoeveel begrenzing vraagt een beschaving die mensenrechten wil bevorderen? En wat is tegen die achtergrond een eigentijds vooruitgangsideaal?

Lange tijd werd globalisering als enig zaligmakend model gezien. Grenzen zouden de vooruitgang belemmeren, dus weg ermee. Wij wereldburgers gedijen toch immers bij een vrijheid die zich steeds verder heeft losgezongen van een vorm – met een wereld zonder grenzen als het hoogste ideaal? Maar voor wie geldt dit eigenlijk? We herkennen elementen uit zijn vorige werk als hij stelt dat die grenzeloosheid een idee is van en profijtelijk is voor een zelfbewuste, kosmopolitische elite. Maar is dat niet een vertroebeling van ons blikveld? De overgrote meerderheid van de Europese bevolking komt zijn hele leven niet uit zijn leefomgeving, zo stelt hij. Driekwart van de Fransen woont in de regio waar ze zijn geboren, en dat is elders in Europa niet veel anders. Moeten we de effecten van de grenzeloosheid voor die ‘meerderheidscultuur’ niet veel serieuzer nemen? Denk aan immigratie, veiligheid, de toekomst van de verzorgingsstaat, de toekomst van de democratie zelf. Anders zal de wal vanzelf het schip keren; de boze burger laat zich al weinig meer gezeggen en laat overduidelijk van zich horen.

Europa’s grens is haar vrijheid

Zijn beschouwingen over grenzen komen aan het slot van het essay samen in zijn opvattingen over de toekomst van de Europese Unie. Hij gelooft in dat ideaal. Wat Europa is, kan ze zijn omdat ze zich een vrije binnenruimte heeft geschapen waarin de deugden waaraan zij hecht (tolerantie, recht van het individu, vrijheid van handelen en meningsuiting) mogelijk zijn, aldus Scheffer. Die relativering van de binnengrenzen kan alleen maar worden volgehouden als Europa meer aandacht gaat geven aan de veiligheid van haar onderdanen. Het succes van Europa als vrijheidsgemeenschap maakt de stap naar een veiligheidsgemeenschap nodig. Wat Europa behelst, is ze dankzij haar afbakening: haar grens ís haar vrijheid.

Die opvatting ontleent Scheffer aan de filosoof Hegel: ‘Iets is alleen wat het is binnen zijn grens en door zijn grens.’ Oftewel: onze identiteit wordt gevormd door de confrontatie met wat we níet zijn. Nieuwsgierigheid en zelfs openheid jegens dat andere moet overigens wel aanwezig blijven, zegt hij. Maar het veronderstelt wel dat we de afbakening tussen beide serieus nemen.