Remonstrantse spiritualiteit

‘Remonstranten’ en ‘spiritualiteit’ vind ik, op het eerste gehoor, geen voor de hand liggende combinatie. ‘Spiritualiteit’ roept bij mij eerder associaties op met de katholieke traditie: een dominicaanse, een franciscaanse of een karmelitaanse spiritualiteit, maar een remonstrantse?

Subjectieve kant van het geloof

Toch durf ik het aan om te spreken van een ‘remonstrantse spiritualiteit’ door een boekje dat ik in handen kreeg van Han Adriaanse, destijds hoogleraar godsdienstwijsbegeerte en ethiek in Leiden. Dat boekje uit 1979, draagt kortweg als titel: Spiritualiteit. In dat woord zit spiritus – geest. Ik citeer Adriaanse: ‘(…) de wijze waarop het geloof gestalte krijgt in het leven van een mens of van een gemeenschap van mensen, [geldt] niet als een zaak van die mensen alléén, maar als een zaak waarbij ze de bijstand hebben van de heilige Geest, die hun geest toetst en vernieuwt en in alle waarheid leidt en met hoop bezielt.’ ‘Spiritualiteit’ beschrijft Adriaanse als ‘het christelijke begrip voor de subjectieve kant van het geloof’.

Geworteld in drie tradities

Nu over remonstrantse spiritualiteit. Adriaanse stelt dat de remonstrantse spiritualiteit geworteld is in drie tradities. De eerste is het humanisme, met Erasmus als belangrijkste vertegenwoordiger. Enkele centrale begrippen uit die traditie zijn: tolerantie, gematigdheid in geloofsbeleving, zachtzinnigheid en autonomie in het denken.

Als tweede pijler noemt Adriaanse het calvinisme. Uit die traditie zie je bij de remonstranten iets terug in hun nadruk op persoonlijke verantwoordelijkheid en in hun laagkerkelijke opvatting. Men spreekt liever van ‘geloofsgemeenschap’ dan van ‘kerk’.

En de derde traditie waarin de remonstrantse spiritualiteit grondt, is het modernisme. Kenmerkend: aansluiting zoeken bij de cultuur, vraagtekens zetten bij het onvoorwaardelijke gezag van de Bijbel, de Geest in het centrum plaatsen en, tot slot, liberalisme. Adriaanse verbindt liberalisme met ‘een bepaalde sociale gelaagdheid en een bepaald opleidingsniveau’, dat bij een groot aantal remonstranten terug te vinden zou zijn.

En hoe is dat vandaag de dag?

Een boeiende analyse van Adriaanse, maar wellicht interessanter is de vraag of wij, ruim veertig jaar na dato, nog iets herkennen van zijn beschrijving van remonstrantse spiritualiteit. Mag ik een voorzet geven?
De humanistische traditie is nog altijd duidelijk aanwezig, met een nadruk op tolerantie en zachtzinnigheid. Uit de calvinistische traditie licht ik de soberheid en de liturgie uit. Vermoedelijk is ook een zekere terughoudendheid in remonstrantse kring om het Avondmaal te vieren terug te voeren op deze calvinistische wortels. Uit de modernistische traditie zie ik terug: aandacht voor de, seculiere, cultuur en een vrije, niet-dogmatische omgang met de Bijbel.

Veelkleurig

Wat Adriaanse aanduidt als horend bij het liberalisme – een bepaalde sociale klasse – is de laatste decennia verschoven. Mijn indruk is dat vandaag de dag de Remonstranste Broederschap vooral een toevluchtsoord is geworden voor mensen die zich in hun eigen kerk niet meer thuis voelen – protestant of katholiek. En voor mensen die van huis uit niet vertrouwd zijn met een religieuze traditie, maar die wel een groot verlangen kennen om hun bestaan zin en betekenis te geven. Een bont en veelkleurig gezelschap dus, uit verschillende hoeken en gaten van onze samenleving, Dat is een grote rijkdom.