21 september 2016

Hoe kun je samen zin zoeken, ook als narigheid je overkomt?

Geschreven door Ineke Ludikhuize

‘Ontregelende en ontsluitende ervaringen van mensen is mijn eerste thema. Dat zijn ervaringen die duidelijk maken dat het leven fragiel en veranderlijk is en niet vanzelfsprekend.’ Christa Anbeek, bijzonder hoogleraar remonstrantse theologie, reageert op de vraag wat volgens haar de meest urgente theologische thema’s zjin. ‘Het kan gaan om positieve ervaringen, zoals bijvoorbeeld verwondering over de natuur of verliefdheid, maar ook over negatieve ervaringen van onrecht en verlies. Die ervaringen kunnen individueel zijn of groepservaringen. Bij het laatste kun je denken aan een aanslag die een groep mensen treft. Deze ervaringen leiden ertoe dat mensen de noodzaak inzien van spirituele, existentiële en morele heroverweging. Als je een ontregelende ervaring hebt gehad dan moet je je leven daarna als het ware resetten. Overigens wordt die noodzaak veel sterker gevoeld bij negatieve dan bij positieve ervaringen. Verwijzingen naar religie waren vroeger misschien voldoende, maar zulke verwijzingen zeggen veel mensen niets meer.

Daarmee kom ik bij mijn tweede thema: Vriendschap en kritische dialogen. De ervaringen – ik noem het ook wel contrastervaringen – vragen om dialoog, om een gesprek als met vrienden. Ik gebruik de metafoor van de vriendschap, zodat je makkelijk begrijpt over wat voor gesprekken ik het heb. Vrienden (misschien niet je Facebook-vrienden) hebben andere ervaringen en achtergronden. Ze hebben respect en ze verbinden. Ze zijn open en met een goede vriend kun je lachen. Als je kritische gesprekken voert met mensen die niet je vrienden zijn, maar zich wel aan de vriend-regels houden dan verdiept zich wat je door de ervaringen op het spoor bent gekomen.

Ik vind het heel belangrijk, en dat is meteen mijn derde thema, om die ‘gesprekken als met vrienden’ een bijzondere structurering te geven. Want als je dit soort gesprekken in groepen voert dan moet het veilig zijn en dan moet de structuur meehelpen om gedachten en woorden te vinden en te verbinden met je ervaringen. De structurering gaat niet alleen over de vorm, maar ook over de inhoud van de dialogen. De thema’s van de systematische theologie (God, schepping, mens) zijn de leidraad, maar ik formuleer ze zo dat het voor ieder begrijpelijke thema’s zijn. Ik vraag bijvoorbeeld of men aan de hand van de ervaring iets kan zeggen over een ultiem belang, over schoonheid of over natuur. Voor mij zijn de uitkomsten van deze gesprekken belangrijk. Het zijn bouwstenen voor een theologie voor moderne mensen.’

Kan theologie een bijdrage leveren aan het maatschappelijk debat?
‘In onze samenleving wordt kwetsbaarheid weggedrukt. Er is een groot geloof in maakbaarheid en beheersbaarheid van het leven en in materiële welvaart als bron van geluk. Lijden is overbodig en we zijn autonome mensen die het leven in de hand hebben. Ik vind het belangrijk dat kerken opkomen voor andere waarden. Er is veel onrecht in de wereld; wij worden getroffen door lijden, dood, ziekte en rampen. We zijn kwetsbaar. Dat vraagt aandacht in plaats van ontkenning en marginalisering. Daarom pleit ik voor die kritische dialogen waardoor mensen morele waarden leren en woorden vinden voor bronnen van troost en heling.

Mijn volgende boek gaat over deze nieuwe, geleefde theologie vanuit de verwoordingen van mensen in kritische dialogen met elkaar. En nee, niet iedereen zal het woord ‘God’ gebruiken. Ik wil ook niet aan komen zetten met beelden en woorden om daarmee de vragen ‘dicht te smeren’. Dat is al te veel gebeurd. Het gaat mij om de beelden en de taal van mensen zelf. Ik ben wat dat betreft radicaal. Ik neem de ervaring en de duiding daarvan door mensen als uitgangspunt. Mijn eigen duiding als theoloog is geen leidraad. Ik lever wel zoekvragen aan. Welke weg is er mogelijk? Hoe kunnen kunst, muziek, religie, humor iets betekenen om een weg te vinden en te gaan?

Op welke manier gaat uw theologie de remonstrantse geloofsgemeenschappen vernieuwen?
‘Wat ik wil is: nieuwe geloofstaal scheppen, want de traditionele taal voldoet niet. En dat scheppen van die nieuwe taal doen de mensen zelf. Zeker voor nieuwe mensen in een geloofsgemeenschap is het belangrijk dat ze uitgenodigd worden om hun eigen ontregelende ervaringen te delen en met anderen samen bij te dragen aan nieuwe geloofstaal. Want nieuwe mensen in je kerk is natuurlijk prima, maar je moet ze ook zien vast te houden. En als ze de taal niet begrijpen, zijn ze al gauw weer weg. Laat de mensen het dus zelf zeggen en verbind dat met hoe het door anderen uit allerlei tradities ooit verwoord is.’

Wat is de betekenis van uw wetenschappelijke werk voor uw persoonlijke geloofsbeleving?
‘Ik heb veel negatieve ontregelende ervaringen opgedaan in mijn leven. Ik heb dat lang beschouwd als toeval en pech. Gebeurtenissen zonder zin in een leven dat gaat zoals het gaat. En nee, de theologie heeft daar geen antwoord op. Op enig moment ben ik toch voorzichtig begonnen aan een zoektocht naar iets dat ons overstijgt, naar hoop, zin, het goede. Het heeft mij gebracht bij relationele theologie. Die ben ik aan het ontwikkelen. Daarin staan gesprekken centraal, omdat mensen in gesprekken woorden vinden, ook elkaar woorden, beelden en praktijken aanreiken om zin te zoeken en te vinden.

Als je met elkaar hoop, grenzen en verschillen kunt verwoorden dan ontstaat er iets dat boven het subjectieve uitgaat, een gedeelde taal. Wij kunnen als mensen iets voor elkaar betekenen op die manier. Het besef dat dit echt mogelijk is, wil ik graag op mijn manier doorgeven, namelijk door er als theoloog boeken over te schrijven. Maar ik hoop dat ook andere mensen, remonstranten bijvoorbeeld, in dit spoor willen gaan. Narigheid en ongeluk overkomen je en je kan die dingen niet voorkomen. Maar je kan verweven met elkaar leven en samen zin zoeken. Dat is niet zwaar of zo. Humor is namelijk essentieel tussen vrienden en dus ook in de gesprekken-als-met-vrienden. Wat licht en lucht in die kritische dialogen met elkaar is belangrijk om het vol te houden en leven te laten bloeien.’

Christa Anbeek heeft vernieuwende ideeën over hoe je vorm en inhoud geeft aan theologie in de huidige westerse samenleving. Ze sluiten naadloos aan bij de richting die de Remonstranten zijn ingeslagen met de ‘Mijn God’ – campagne. Lees ook de interviews met de andere vrijzinnige hoogleraren theologie Erik Borgman en Laurens ten Kate op deze website.

Dit artikel verscheen eerder in het septembernummer van AdRem