Preek van de week: Mijn God is een globetrotter en zijn Koninkrijk verdient een beursnotering

Ik ben van na de oorlog. Toen ik nog jong was waren er in mijn directe omgeving geen mensen die honger en gebrek leden. Die zag ik alleen op t.v.; magere kinderen met een donkere huid,een dikke buik en holle ogen. Ze kwamen uit een land dat Biafra heette. Daar waren met regelmaat grote overstromingen waardoor de oogst mislukte. Op school verzamelden we oud papier. Via een ingewikkelde omweg konden de kinderen in Biafra daarvan eten. ‘Waarom komen die kinderen niet gewoon hier?’ vroeg ik aan juf De Wit, die alles wist. ‘De bakker in ons dorp kan toch extra broden bakken?’ Ze eten rijst, zei de juf. En daarmee was de kous af. Nu, ruim vijftig jaar later, komen er eindelijk arme kinderen uit verre streken naar het dorp. Ze zijn gevlucht voor geweld en armoede. Ze eten brood. Het kon dus wel. Kennelijk was de economie toch niet zo ondoorgrondelijk als ik dacht.

Aan het begin van de oorlog, op 6 januari 1941, sprak president Roosevelt over vier soorten vrijheid, waaronder de vrijheid van gebrek. Elk land moet economisch gezonde leefomstandigheden voor haar inwoners kunnen verzekeren. De overheid moet er dus voor zorgen dat mensen een bestaan kunnen opbouwen. In een tijd waarin handelsverdragen arme landen uitsluiten en waarin 1 procent van de wereldbevolking bijna de helft van de mondiale rijkdom in bezit heeft, lijkt zijn rede haast een utopie. Net als die Oudtestamentische teksten die regels geven voor het vragen van rente, kwijtschelding van schulden, en oproepen tot een jubeljaar. Hoe lezen we zulke passages uit de bijbel? Als antieke mythen? Oude verhalen van vroeger die geen betekenis meer hebben voor de complexiteit van onze samenleving? Als niet haalbare dromen?  Ja ja, dat Koninkrijk van God, een prachtig beeld, maar volstrekt onrealistisch; niet erg kansrijk op de beurs.

Herverdeling van bezit

Maar waarom eigenlijk niet? De bijbel schetst een prachtig beeld van vrijheid van gebrek. Het jubeljaar. Net zoals de mensen eens in de week op de Sabbat rusten, was er voor het land het Sabbatsjaar. Eens in de zeven jaar had het land rust, het bleef braak liggen. In zo’n jaar aten de mensen van wat het land nog opleverde, maar er werd niet gezaaid of geoogst. En in het vijftigste jaar (zevende keer dat men een jaar rust vierde) gold een algemene kwijtschelding voor alle inwoners van het land. In Leviticus wordt een leasesysteem beschreven. Land en bezit mogen allen voor een beperkte tijd worden gekocht. Ieder kan in het vijftigste jaar dan naar zijn eigen familie en grond terugkeren. Wat zou dat niet betekenen voor de vele vluchtelingen die zich tijdelijk in Europa willen vestigen? Het jubeljaar herinnerde de mensen eraan dat het land en het leven eigendom van God zijn, en dat goed rentmeesterschap vereist is, ook voor toekomstige generaties.

Is dat een utopie? Volgens het bijbelboek Handelingen (2, 43-47) leefden de eerste christenen op die manier; ze hadden veel goederen gemeenschappelijk en leden geen gebrek. Waarschijnlijk viel dat in die tijd al op. Het was dus toen al uitzonderlijk. Het herverdelen van het mondiale bezit en land zou vandaag de dag enorme economische verschuivingen teweeg brengen. De vrijheden die het oplevert zijn niet te overzien. Massale invoering van het jubeljaar zou een tegengesteld en verwoestend effect hebben. Dat neemt niet weg dat het een uitdagend perspectief biedt. De clou van maatregelen als het jubeljaar en de regels rond rente is in ieder geval dat het bezit zich niet verder ophoopt bij de happy few.

De vraag aan ons

Daarmee doet het jubeljaar denken aan initiatieven als het basisinkomen, het ecodorp en de transition towns. In die laatste gaan groepen enthousiaste mensen met elkaar aan de slag om duurzamer en socialer te leven. Ze streven een overgang na naar een wereld met minder energie en minder spullen, vandaar de naam Transition Town. Het is een van de vele voorbeelden. Er leven genoeg ideeën voor een duurzame samenleving in allerlei delen van de wereld, maar een radicale herverdeling van geld en goederen blijft een droom. In de tijd van de bijbel was dat niet anders. Het idee van een herverdeling van welvaart werd in de Evangelies al snel doorgetrokken naar het welzijn. Waar Matteus in de Bergrede (Matt. 25) Jezus laat spreken over de armen, laat Lucas Jezus spreken tot de armen van geest. Kennelijk was in de tijd van Lucas de mens al wat meer gehecht geraakt aan bezit…

In de tekst uit Matteus 18 zijn beide aspecten aan de orde. Het gaat om het vergeven van wat verkeerd ging, desnoods zeventig maal zeven keer toe. Daar hoort dan naadloos bij dat je een ander niet de duimschroeven aandraait als hij jou niet gelijk terug kan betalen. De man in het verhaal is van de harde lijn; genadeloos dwingt hij zijn schuldenaar tot een onmenselijk leven. Het is precies deze wijze van leven ten koste van anderen waarvoor gewaarschuwd wordt. Aan ons de vraag: kiezen wij voor Fair Trade? Voor duurzaam geproduceerde goederen? Of voor goedkope kleding waar jonge meisjes in India de prijs voor betalen?

Vrijheid van gebrek

Het valt op dat de tekst spreekt over een dienaar; kennelijk is dat onze economische opdracht: we horen dienstbaar te zijn aan anderen. Wat we ook bezitten – we kunnen het niet meenemen in ons graf. We bezitten het tijdelijk; uiteindelijk gaat het over in andere handen. Het voor onszelf houden is geen optie. Waarom zouden we dan meer willen bezitten dan we zelf nodig hebben? Waarom zouden we de kinderen uit Aleppo, uit Haiti, dan niet tegemoet komen? President Roosevelt sprak over de vrijheid van gebrek. De vrijheid die het Jubeljaar schenkt om opnieuw te beginnen, om terug te keren naar huis. De vrijheid van gebrek heeft als keerzijde de vrijheid van overvloed. Het is ongetwijfeld fijn om genoeg geld te hebben om iets mee te kunnen betekenen voor de wereld. Geld is een middel en geen doel.

Het verhaal werpt een andere kijk op de besteding van uw pensioengelden, op de ondoorgrondelijke constructies van bankproducten en op rente en schuld. Kan dat vanuit levensbeschouwelijk perspectief ook anders worden gehandeld? Kunnen we zonder derivaten en woekerrentes? In de islam geldt vandaag de dag nog het principe van het renteloos bankieren. Bank en lener zijn dan samen verantwoordelijk voor de besteding van het geld. De bijbel is een realistisch boek. Als je alle passages die gaan over bezit en geld en armoede en gebrek uit de bijbel zou schrappen, houd je een gatenkaas over. Tegelijk is het ernst met de klimaatsverandering en door het internet leven we in een mondiale wereld. Met een verlangen naar goedheid en schoonheid en naar een rechtvaardiger verdeling van welvaart en welzijn, zeg maar: naar God. Dat het besef dat die God ons het leven en de aarde geschonken heeft, mag voorkomen dat de droom van Roosevelt een utopie blijft.

Amen.