Over best lekkere melancholie en hoop als tegenwicht

Wie kent ’t niet: melancholie? Die milde vorm van droefheid die ‘best lekker’ kan zijn? In iets heftiger vorm ook wel aangeduid als Weltschmerz en spleen? Joke Hermsen publiceerde ter gelegenheid van de Maand van de Filosofie de essaybundel Melancholie van de onrust. Als gemoedsgesteldheid is melancholie van alle tijden en culturen. Ze heeft te maken met ons besef van tijd en eindigheid. Volgens Hermsen toont melancholie zich vandaag de dag in epidemische vormen van depressie. En als nostalgische groepen mensen die zich in hun eigenheid en tradities bedreigd voelen. Er lijkt iets verloren gegaan in onze geglobaliseerde en gedigitaliseerde wereld. Vandaar een verhevigde hang naar identiteit en gemeenschap.

Met deze diagnose van onze tijdgeest raakt Hermsen bij velen een gevoelige snaar. Haar boek is uitverkocht en ze trekt volle zalen. Wat is haar remedie? Net als in eerdere publicaties doet Hermsen een beroep op de kunst. Schrijvers en kunstenaars kunnen ons helpen de overgang te maken van ‘hebben’ naar ‘zijn’. Zij  kunnen ons in plaats van kloktijd (chronos) innerlijke tijd (kairos) laten beleven. Dat geldt voor iedereen die de tijd neemt om een gedicht, beeld of schilderij op zich te laten inwerken. Voor de duur van een ‘eeuwig ogenblik’ kan kunst ons uittillen boven ons besef van vergankelijkheid en dood. Zo kan melancholie zich transformeren tot nieuwe hoop en verbondenheid.

Kunst vervangt religie?

Met haar focus op de tijd legt Hermsen haar vinger op een zere plek. Velen ervaren de keerzijde van onze vierentwintiguurs-economie en zoeken een tegenwicht. Voor een publiek dat zich niet langer aangesproken voelt door traditionele religies kunnen de filosofische beschouwingen van Hermsen een nieuw oriëntatiekader bieden. De vraag die bij mij opkomt is: heeft kunst hiermee de traditionele rol van religie vervangen? Want een kunstwerk biedt bij Hermsen ‘geen stilte zonder meer, maar een stilte plus’. Krijgt de esthetische ervaring hiermee een spirituele, welhaast religieuze status?

Voor Hermsen kunnen zowel kunst als de erotische liefde voor loutering zorgen. Zij voeren ons terug naar ons innerlijke zelf, transformeren onze melancholie tot nieuwe hoop en verbondenheid. Hier mis ik iets en daar zit voor mij de crux. Natuurlijk, kunst en erotiek kunnen louterende kracht bezitten. Maar voor mij is er nog een ander domein waar mijn melancholie bij uitstek tot hoop wordt omgesmeed: dat van de religie.

Een nieuwe hemel en een nieuwe aarde, zegt Paulus

Aandachtige lezing van oude bijbelse teksten, individueel of gezamenlijk, draagt voor mij nieuwe perspectieven aan. Naast, of misschien wel boven, de melancholische inzichten van Prediker over ‘lucht en leegte’ klinken daar de hoopvolle stemmen van Johannes over ‘een nieuwe hemel en een nieuwe aarde’ en van Paulus over ‘geloof, hoop en liefde’. Naastenliefde wel te verstaan, naast de erotische liefde. Zo geven de religieuze liturgie en gemeenschap een bedding die zorgt dat ik niet in melancholie blijf steken. En kan de kerkdienst voor een wekelijkse transformatie zorgen. Waarover Guillaume van der Graft dichtte:

Wij zaten als één man Jona
in de gewelven van de vis,
ribben bogen omhoog naar
de nok, grijs en grootscheeps.

Toen schoot een brok in de keel van
het monster: het was een psalm
van door het water gekwelden
droog en doodkalm.

Het strottenhoofd van de kansel
geraakte in trilling – men schrok,
maar het altaar begon te dansen
men hoorde duidelijk:

Laat iedereen rustig blijven
er komt een barenswee,
in levenden lijve
verlaten wij de zee!

Amen, zo geschiedde
en de wind wreef ons droog.
Wij konden weer lopen en fietsen
met de zon in het oog.