70 jaar Wereldraad van Kerken: niet langer blank, protestants en mannelijk

In 1948 bepleitte de remonstrantse theoloog H.J. Heering de toetreding van de Remonstranten tot de Wereldraad van Kerken omdat zij daar ‘heilzame afgunst’ kunnen koesteren op wat andere kerken wel hebben en zij niet. Om diezelfde reden is het volgens hoogleraar Oecumenica Peter Nissen belangrijk dat vrijzinnigen ook nu, zeventig jaar na de oprichting van de Wereldraad, betrokken blijven bij de pelgrimstocht van de oecumene.

Op donderdag 23 augustus kwamen honderden christenen uit verschillende continenten in de Nieuwe Kerk in Amsterdam bij elkaar om de zeventigste verjaardag te vieren van de Wereldraad van Kerken. De bijeenkomst vond plaats op exact dezelfde dag en plaats als de oprichtingsvergadering van de Wereldraad zeventig jaar eerder. Die oprichtingsvergadering vormde de opening van de eerste assemblee, die tot 4 september 1948 duurde. De Nieuwe Kerk was toen al feestelijk versierd met het oog op de inhuldiging van koningin Juliana, die op 6 september van dat jaar plaatsvond.

De Remonstrantse Broederschap was vertegenwoordigd bij de herdenkingsdienst, zoals ook bij de Walk of Peace door de straten van Amsterdam en het congres aan de Protestantse Theologische Universiteit die eraan vooraf gingen. Zij was dat ook bij de oprichtingsbijeenkomst in 1948: de Remonstrantse Broederschap is vanaf het prille begin bij de Wereldraad betrokken. Zij was een van de 146 kerkgenootschappen die bij de oprichting aanwezig waren. Zij werd onder de ongeveer drieduizend aanwezigen bij de eerste assemblee vertegenwoordigd door H.J. Heering, toen nog een jong predikant en later hoogleraar in Leiden, en door François Kleijn, de eerste predikant in algemene dienst van de Broederschap.

Heilzame afgunst

Vader en zoon Heering hebben de toetreding van de Remonstranten tijdens verschillende algemene vergaderingen met verve verdedigd. Dat was nodig omdat er in vrijzinnige kring weerstand bestond tegen de basisformule die de Wereldraad had gekozen: ‘The World Council of Churches is a fellowship of Churches which accept our Lord Jesus Christ as God and Saviour.’ Dit ‘as God and Saviour’ ging heel wat Remonstranten toch te ver. Die voelden zich eerder verwant met een unitarisch godsbeeld en een laagdrempelig Jezusbeeld. G.J. Heering, tot 1949 Seminariehoogleraar in Leiden, wist de algemene vergadering ervan te overtuigen dat de Remonstranten op het punt van gods- en Jezusbeelden nooit een dogmatisch standpunt hebben ingenomen: sommigen denken unitarisch, anderen trinitarisch.

Daarom moest van de basisformule volgens hem geen fundamenteel twistpunt gemaakt worden. Men kan haar aanvaarden zonder haar woordelijk te moeten onderschrijven. Bovendien, zo betoogde hij, waren Remonstranten al vanaf het begin oecumenisch gezind en zou het schande zijn als ze nu afwezig zouden blijven. En vooral: in de oecumenische beweging gebeurde veel praktisch werk, gericht op een betere wereld. Daar moesten Remonstranten bij betrokken blijven.

Zijn zoon H.J. Heering verdedigde in 1948, enkele maanden voor de oprichtingsvergadering, nog eens het toetreden van de Remonstranten tegen de vrees dat zij ‘toch maar een minderheid’ zouden zijn. ‘Iedere groep, iedere kerk, iedere richting vormt in den Wereldraad een minderheid. De calvinisten even goed als de vrijzinnigen’, zo betoogde Heering. En hij herinnerde de algemene vergadering aan het beginsel van de vrijzinnigheid: ‘Elke kerk sta pal voor haar inzicht in de waarheid van het evangelie (…). Mits zij zo (…) vrijzinnig is om bij voorbaat te beseffen dat de andere kerk of richting ook wel eens gelijk kon hebben. Mits zij ook iets kent van de heilzame afgunst op wat een andere kerk wèl en zij zelf niét bezit.’

Veelkleurig

Inmiddels telt de Wereldraad 350 aangesloten kerken. Dat betekent dus een ruime verdubbeling. Die 350 kerkgenootschappen vertegenwoordigen meer dan 500 miljoen christenen uit meer dan 110 landen. Dat betekent dat de Wereldraad de bonte waaier van het wereldchristendom grotendeels vertegenwoordigt, op die ene grote afwezige na, de Rooms-Katholieke Kerk. De Wereldraad is in vergelijking met de oprichtingsbijeenkomst beslist veelkleuriger geworden. In 1948 was de assemblee nog een overwegend Europese, blanke, mannelijke en protestantse aangelegenheid. Op die punten kan nu, zeventig jaar later, vastgesteld worden dat er aanzienlijke verbetering heeft plaatsgevonden. Vanaf de jaren zestig hebben kerken van de oosters-orthodoxe en oriëntaalse traditie aansluiting gevonden bij de Wereldraad. Vervolgens hebben veel kerken uit het zuidelijke halfrond zich bij de Wereldraad aangesloten. De Wereldraad is niet langer een overwegend blanke en protestantse aangelegenheid.

En zij is niet langer vooral een mannenzaak. Vrouwen speelden een prominente rol in de herdenkingsdienst, met Karin van den Broeke en Margerithe Veen als hoofdvoorgangers. En de voorzitter van de Wereldraad is sinds 2013 de Keniaanse dr. Agnes Abuom, vertegenwoordigster van de Anglicaanse Kerk van Kenia, de eerste vrouw en de eerste Afrikaanse in die positie. Zij maakte onlangs indruk met haar optreden in de vijfdelige televisiereeks ‘Sign of the times’, over vrouwen die strijden voor een betere wereld, in augustus op NPO2 uitgezonden door de EO en geproduceerd door ‘onze’ Tom Mikkers.

Uit onze comfortzone

Die bonte veelkleurigheid maakt het voor vrijzinnigen de moeite waard om bij de Wereldraad betrokken te blijven. Onze eigen traditie is immers, hoe zeer wij ook diversiteit en pluriformiteit beklemtonen, nog altijd een erg westerse, blanke, hoogopgeleide en welgestelde aangelegenheid. De Wereldraad kan in ons die ‘heilzame afgunst’ voeden waarover Heering in 1948 sprak. De Wereldraad haalt ons uit onze comfortzone en laat ons aspecten van het wereldchristendom zien die wij zelf niet in huis hebben.

Door het toetreden van de Oosterse kerken en door de verschuiving naar het zuidelijk halfrond is de Wereldraad van Kerken er in de laatste decennia niet vrijzinniger op geworden. Maar tegelijk kan vastgesteld worden dat haar agenda minder door dogmatische kwesties bepaald wordt en meer door de inzet voor vrede en gerechtigheid. Niet kwesties rond christologie, ambt en sacramenten staan momenteel hoog op de agenda, maar het samen optrekken in de inzet voor een menswaardige wereld, de strijd tegen honger, onderdrukking en discriminatie. Het droombeeld van de oecumenische beweging is niet langer dat van een institutionele eenheid (de Wereldraad heeft trouwens nooit de ambitie gehad een soort superkerk te worden), maar dat van het samen optrekken als pelgrims: een verbondenheid in diversiteit.

Samen optrekken als pelgrims voor vrede en gerechtigheid

Tijdens de laatste assemblee, in 2013 in Busan (Zuid-Korea), werd de pelgrimage van vrede en gerechtigheid ingezet. Die vormde ook de rode draad door de herdenkingsviering op 23 augustus. Zo waren er enkele indrukwekkende getuigenissen van vijf jongeren uit verschillende continenten, onder wie een Palestijnse jongen uit Jeruzalem, over hun pelgrimage. In het liturgieboekje zat een papier in de vorm van een voet. Alle aanwezigen werden uitgenodigd daar een wens of gebed op te schrijven en dat te delen met andere, liefst onbekende kerkgangers. Ook werden er, als symbool van de pelgrimage, kleurrijke plastic badslippers uitgedeeld; gezien de plasticsoep die onze oceanen vervuilt misschien niet zo’n heel geslaagde keuze.

‘Let us fight indifference and fatigue. Let us share hope that things can change.’ Zo stond er op de papieren voet die ik van een mij onbekende deelneemster ontving. Om die strijd en die hoop te voeden is het belangrijk dat Remonstranten mee blijven optrekken in de pelgrimage van de Wereldraad van Kerken. Op weg naar de volgende assemblee, die in 2021 zal plaatsvinden in Karlsruhe.