De geboorte van de verlichte predikant

Na een lange boekenreeks, waaronder een drietal titels gewijd aan het thema ‘Remonstranten en de Verlichting’ is Simon Vuyk nu tot een slotaccoord gekomen met een studie over de taakverbreding van de verlichte predikant. Hij noemt het zijn zwanenzang, maar je weet het maar nooit bij deze immer productieve onderzoeker en auteur! In een bundel, getiteld ‘De geboorte van de verlichte predikant. Cultuuroverdracht en preken van remonstranten 1700-1800’, brengt hij aan de hand van oud en nieuw materiaal een zevental predikantsportretten bijeen. Een drietal hoofdstukken, waaronder het eerste, is op geheel nieuw onderzoek gebaseerd.

Aanleiding tot het eerste hoofdstuk, dat over de Rotterdamse predikant Cornelis van Arkel (1670-1724), waren twee miniatuur-portretten van deze dominee en zijn vrouw, die in 2014 op een veiling boven water kwamen. Aangezien Van Arkel in de remonstrantse historiografie nauwelijks voorkomt, was het een uitdaging om meer over deze man te weten te komen. Het onderzoek naar zijn leven en werken resulteerde in een levensverhaal waarin godsdienst, wetenschap en cultuur in het leven van deze erudiete theoloog en neo-latinist een rol bleken te spelen. Van Arkel groeide uit tot een predikant die zich met een gevarieerde overdracht van cultureel erfgoed uit de klassieke oudheid en met letterkunde een bredere taak stelde dan alleen herder en leraar van zijn gemeente te zijn.

Verlichting

Hier werd de verlichte predikant met een nieuwe taakopvatting geboren! Was die invloed van de Verlichting bij remonstrantse predikanten uit de achttiende eeuw verder te traceren? Behalve aan het leven van Cornelis van Arkel toetste Vuyk die vraag aan zes andere predikanten van de Remonstrantse Broederschap in verschillende decennia tussen 1700 en 1800. Tot zijn verrassing vond Vuyk in het stadsarchief van Friedrichstadt an der Eider in Sleeswijk-Holstein een grote hoeveelheid preken van Johannes Peters (1742-1809), die van 1770 tot zijn dood in 1809 deze gemeente in de verste uithoek van de Remonstrantse Broederschap heeft gediend. Hij rekende het tot zijn plicht om bijgeloof te bestrijden en te zoeken naar bewijzen voor het geloof.

Het hoofdstuk over Jan Konijnenburg (1758-1831) bevat ook veel niet eerder gepubliceerd materiaal, waaronder een drietal preekschetsen. Deze seminariehoogleraar, die onder wisselende regimes van 1790 tot 1827 zijn ambt vervulde, ging uit van een volmaakte overeenstemming van rede en openbaring. Het aards en eeuwig geluk van de mens stond bij hem voorop. In zijn maandblad ‘Bijdragen tot het Menschelijk Geluk’ liet hij zien dat geluk gebaseerd is op ‘zielenrust’ (een vaste geest) en zedelijke opdracht, waartoe God ons als mensen heeft geroepen. ‘Vertrouwend leven’, versterkt door invloed van een stoïcijnse filosofie en door het appèl van Immanuel Kant vormde de kern van zijn verlicht geloof.

€ 19.50

De geboorte van de verlichte predikant

Weer een nieuwe Simon Vuyk! Nu met zeven remonstrantse predikantsportretten uit de achttiende eeuw.

bestel voor € 19.50

Wetenschap

In Kornelis Westerbaen (1707-1774) predikant o.a. te Rotterdam, zien wij hoe verlichte eruditie een weg baant voor de taakverbreding van de predikant, o.a. door deelname aan (wetenschappelijke) genootschappen. Bij Wilhem Suderman (1707-1750), eveneens te Rotterdam werkzaam, wordt duidelijk hoe de weg van de fysico-theologie geloof en natuurwetenschap met elkaar verzoent door in de werken van de natuur de Schepper te verheerlijken. Dit vinden wij ook bij Johannes Peters die eruditie toonde in preken met veel citaten uit de Romeinse schrijvers. Cornelis van Rossen (1749-1790) begaf zich op glad ijs door op de kansel openlijk voor de revolte uit te komen. Cornelius Rogge (1781-1806) tenslotte stelde zich open voor de ‘menschkunde’ (psychologie), waarin met een positiever waardering van de menselijke gevoelswereld (de hartstochten) het rationalisme van de vroege Verlichting werd aangevuld.

De Verlichting, die als brede stroming de vernieuwing van de wetenschap en de strijd tegen vooroordelen als belangrijkste kenmerken met zich meedroeg, zette zich halverwege de eeuw meer en meer door. Aanvankelijk bij de Remonstranten nog in de vorm van een gematigde, eclectische Verlichting. Maar allengs kwam mede door de spectatoriale bladen, vernieuwde inzichten in exegese en predikwijze een redelijker, beter geïnformeerde omgang met de werkelijkheid tot stand. Daar kwam de inspiratie van de ‘wereldwijde’ burgerlijke revolte uit de tweede helft van de achttiende eeuw bij, een politieke consequentie van de Verlichting. In diverse gradaties juichte men de idealen van de vrijheidsstrijd van Noord-Amerikanen en Fransen toe. De Bataafse Republiek had het hart van de meeste remonstranten gestolen. Niet alle remonstranten deelden die voorkeur voor een republiek zonder Oranje, maar in de late Verlichting drukte de avant-garde, die voor de nieuwe Bataafse Republiek op de bres stond, zijn stempel op de Broederschap. Konijnenburg heeft in dit opzicht een opvallende rol gespeeld: hij liet zich in 1797 vinden om als volksvertegenwoordiger deel uit te maken van de Tweede Nationale Vergadering.

Christendom als gewetensreligie

De theologische opvattingen tenslotte, zoals die in de prediking tot uitdrukking kwamen, gingen steeds meer in de richting van een evangelieverkondiging als zedeleer. De historisch-grammaticale bijbelkritiek van Konijnenburg legde de bijl aan de wortel van het gezag van de Heilige Schrift. Maar ook namen velen afstand van de overleverde geloofsvoorstellingen zoals de triniteit in de Godsidee of de zoendood van Jezus waarmee aan de strafeisende gerechtigheid Gods werd voldaan en de menselijke schuld werd vergeven. De nieuwe psalmberijming van het genootschap ‘Laus Deo, Salus Populo’, waaraan de remonstrantse dichteres Lucretia Wilhelmina van Merken had meegewerkt, leidde tot afschaffing van de sleetse psalmberijming van Datheen.

Christendom was gewetensreligie geworden, Godsgeloof werd vertrouwend leven. De ongedeelde openbaring in natuur, rede en Heilige Schrift, bevestigd in het godsdienstig gemoed, bleef echter de taal van het verleden spreken. Een sfeer van denken als het supranaturalisme met het dubbele wereldbeeld van hemel en aarde zou standhouden. Hierbij speelde de verwachting van de hemelse reünie der gestorvenen een belangrijke rol  –  pastoraal gegeven in een tijd van vroege sterfte, met name van jonge kinderen. Toch waren er theologen zoals Konijnenburg die in spiritueler metaforen over het leven na de dood spraken. In Rotterdam kwam een oude vrouw naar de zitting van de diakenen om hen voor de jarenlange ontvangen steun te bedanken, omdat zij niet zeker wist of zij dat na haar dood nog wel zou kunnen doen. ‘Welke verlichte preek had haar aan het twijfelen gebracht?’, zo vraagt Simon Vuyk zich af …

Wat daarvan zij, ‘De geboorte van de verlichte predikant’ is beslist een aanrader voor een ieder die geïnteresseerd is in deze kenmerkende periode voor de geschiedenis van de Remonstranten.

Boekbespreking Simon Vuyk, ‘De geboorte van de verlichte predikant. Cultuuroverdracht en preken van remonstranten 1700-1800’. Uitgegeven door De Bataafsche Leeuw, Amsterdam 2018, 152 blz. Prijs € 19,50.