Steekspel met boeken in een tijd van orthodoxie

Meteen na afloop van de Synode van Dordrecht in 1619 werden remonstrantse predikanten en onderwijzers verdreven uit hun kerken en klaslokalen. Op de prent D’Arminiaensche Uytvvaert is die verbanning prachtig verbeeld. De remonstranten werden verbannen of waren gedwongen onder te duiken in schuilkerken. Ze moesten bovendien beloven dat ze nooit meer zouden preken of publiceren over theologische kwesties. Door het opleggen van al deze beperkende maatregelen hoopte men het de remonstranten onmogelijk te maken nieuwe aanhang aan zich te binden.

Het is iets van alle tijden om anderen ervan te overtuigen dat jouw inzicht het enig juiste is. Maar het wordt pas echt belangrijk anderen van jouw gelijk te overtuigen op het moment dat jij buitengesloten wordt door de dominerende politieke en religieuze leiders. Dit was precies zoals de remonstranten er zomer 1619 voor stonden.

Wij hebben gelijk, lees maar

Diepe onenigheid op theologisch én op politiek vlak lag aan de wortel van het remonstrantse conflict, dat ontstond als een academisch dispuut tussen twee professoren in Leiden. Hoewel de vragen die de professoren elkaar voorlegden in eerste instantie niet zo belangrijk leken, leidden ze uiteindelijk tot een heftige scheuring in de Nederlandse Gereformeerde kerk. Hoe staan wij voor God en wie zal gered worden? Vragen die de mensen in die tijd enorm bezighielden, maar die ook nu nog veel gesteld worden. Bij de herdenking van de Synode van Dordrecht is het goed om te begrijpen waar de theologische strijd nu precies om ging.

De strijd om het eigen gelijk werd niet alleen in de universiteit gevoerd of in besloten bijeenkomsten van predikanten onderling. Nee, de hele bevolking deed mee, iedereen die probeerde om in de ogen van God een goed en deugdzaam leven te leiden, voelde zich betrokken bij deze vragen. Beide partijen probeerden zieltjes te winnen en bondgenootschappen te versterken. De drukpersen draaiden overuren om dat doel te bereiken.

Met name de remonstranten omarmden het boek als wapen om potentiële geïnteresseerden te informeren en eventueel zelfs over te halen. Het voortbestaan van de Broederschap is erdoor bepaald. De remonstranten leverden een eeuw lang een ongekend aantal schrijvers en boeken af om hun ideeën te etaleren.

Stop de persvrijheid

De tegenstanders zagen met lede ogen aan hoe succesvol zij hierin waren. Aanvankelijk beantwoordden ze elke publicatie. Op 18 mei 1619 hield George Carleton, bisschop van Llandaff in Wales, een gepassioneerde toespraak voor de Staten Generaal. Hij bejubelde de overwinning van de enige waarheid op de ondermijnende remonstrantse denkfouten. Eindelijk was er weer vrede in de kerk. Maar, spoorde Carleton de Staten Generaal aan, rust niet op uw lauweren: waakzaamheid is geboden om deze overwinning te consolideren. Hij wijst de persvrijheid aan als punt van zorg. Juist die persvrijheid biedt hun de mogelijkheid om te overleven, maar vooral ook de mogelijkheid om nog meer verwarring te stichten. Volgens Carleton was het de plicht van de politieke autoriteiten om het verschijnen van deze zinloze en schadelijke werkjes, kortom de boeken van de remonstrantse predikanten, te stoppen en te onderdrukken.

De remonstrantse predikanten bevonden zich in een delicate situatie. Ze wilden trouw zijn aan de eigen geloofsgemeenschap, maar moesten tegelijkertijd omzichtig handelen in voor hen politiek onzekere tijden. Bij het overtreden van de opgelegde regels liepen ze risico om niet meer te mogen preken of publiceren. Ze richtten hun eigen uitgeverij op in Harderwijk en hoopten een tweede op te richten in een verbanningsoord in Duitsland. Ze schreven talloze boeken om het geloofsleven van hun ‘medereizigers’ te ondersteunen. Velen schreven om zich te verdedigen tegen aanklachten. Er was een levendige correspondentie tussen predikanten onderling om elkaar te stimuleren en aan te moedigen boekprojecten af te maken.

Het risico waard

Ondanks het feit dat het remonstrantse predikanten na Dordt onmogelijk werd gemaakt het ambt in openbaarheid uit te oefenen, zijn zij het debat met hun tegenstanders blijven voeren. Hun stem werd ook buiten die paar remonstrantse kerken in Hollandse steden gehoord. De boekdrukkunst verbreedde hun stellingname en zorgde ervoor dat hun stem klonk tot ver buiten de Zeven Provinciën. Met zoveel op het spel, was dienstbaarheid aan de opbouw van hun geloofsgemeenschappen het risico waard.