Charlotte Salomon: Kunst om het leven terug te winnen

‘Dit is mijn hele leven’, zegt Charlotte Salomon als ze de koffer vol gouaches die ze de afgelopen twee jaar (1940 – 1942) heeft gemaakt aan de arts in Villefranche geeft. De koffer bevat honderden gouaches, maar nog meer dan dat. Het is een drama in gouaches, met daarbij teksten, muziekvoorschriften en regieaanwijzingen, een graphic novel met muziek- en toneelaanwijzingen. Een ‘Singespiel’ heeft Charlotte het genoemd. Voor het eerst is nu het hele werk ‘Leven? of Theater?’ te zien in een overzichtstentoonstelling in het Joods Historisch Museum. Alles is ook te zien op de website van het museum.

Bewogen leven

Charlotte Salomon (1917 – 1943) groeide op in een Duits middenklasse-milieu in Berlijn. Haar vader was chirurg en werd later professor. Haar moeder overleed toen Charlotte ongeveer 7 jaar was. Zes jaren daarna, in 1930, trouwt haar vader met een operazangeres. Vanaf 1933 vormt de Hitlertijd steeds heftiger de achtergrond waartegen dit Joodse familieverhaal zich afspeelt. In 1939 vlucht Charlotte naar haar grootouders, die onderdak hebben gevonden bij Mrs. Moore, een rijke Amerikaanse dame met een villa, een landgoed bijna, niet ver van Nice. De familie draagt een groot geheim met zich mee. Charlotte komt daar pas in Zuid-Frankrijk achter, als ze alles doet wat ze kan om te voorkomen dat haar grootmoeder zelfmoord zal plegen – maar uiteindelijk kan ze het niet verhinderen. Ze hoort dan pas dat veel familieleden zelfmoord hebben gepleegd. Dat is ook de doodsoorzaak van haar moeder geweest. Deze gebeurtenissen vormen de aanleiding voor het grote werk dat ze onderneemt, het ‘Singespiel’ in prenten, tekst en met muziekaanwijzingen.  Vanaf juli 1940 duikt ze er in onder, schilderend, vaak met uitzicht op de zee en de bomen in het mediterrane licht, en in zichzelf neuriënd. Een eenzaam proces. Achteraf, als ze zelf het resultaat overziet, vraagt ze zich af wat het betekent, ze voegt nog tekst en aanwijzingen toe, en dan is het af.

Ze pakt daarna het leven weer op. Vaak steekt haar vertwijfeling weer de kop op, maar toch. Haar grote liefde – in het Singespiel aangeduid met de naam Amadeus Daberlohn – is door de oorlog onbereikbaar geworden, en ze besluit haar liefde te richten op een vriend met wie ze redelijk goed overweg kan en die nog in de villa van Mrs. Moore – die ondertussen met een aantal van de kinderen naar de VS is gegaan – verblijft. Met hem zorgt ze ook voor vier kinderen die daar zijn achtergebleven. Begin 1943 trouwen ze. Maar in september van dat jaar worden zij en haar man door de Gestapo opgepakt. Charlotte wordt naar Auschwitz getransporteerd, waar ze op 10 oktober wordt omgebracht. Ze is dan vijf maanden zwanger.

Venster op een kwetsbaar leven

Begin jaren tachtig zag ik de film Charlotte, waarin op basis van haar Singespiel haar levensverhaal werd verteld. Ik zag het vooral als een film over een noodlottig leven, waarin de hoofdpersoon toch de kracht had om overeind te blijven en de verbeeldingskracht om op een bijzondere manier haar levensverhaal te schetsen. We kochten het boek met (bijna) al die gouaches en teksten, en ik haalde het nog verschillende keren uit de kast om me te verwonderen over haar werk en stil te staan bij dat venster op een mensenleven, een familie, in een allengs steeds donkerder tijd. Nu heb ik het boek weer uit de kast gepakt. Het college dat ik volg als remonstrants student leverde de aanleiding. Het college gaat over kwetsbaar leven, over ervaringen die alle grond onder je weg kunnen slaan. Het werk van Charlotte laat een heel eigen manier zien om met de ontwrichting van haar leven om te gaan.

In veel van de gouaches is tekst opgenomen, met het penseel geschilderd. Een voor- en een naschrift met alleen neergepenseelde tekst omhullen het ‘Singespiel’. Samen met het vaak meer schetsmatige karakter van de latere tekeningen zorgt dat ervoor dat de urgentie van het werk zich opdringt. Ik ben er nu eens voor gaan zitten om de soms moeilijk te ontcijferen Duitse tekst te lezen, in plaats van alleen de vertaling. En bij dat moeizame lezen bedacht ik wat voor werk het schilderen van al die letters geweest moet zijn. En lezend dook ik dieper in het geheel. Het schilderen van de letters, het wisselen van kleur, de kracht van de taal, dat alles versterkt de intensiteit. En zo kreeg ik niet alleen meer oog voor alles, maar ook meer gevoel voor het proces. Voor de betekenis van het maken van het stuk voor de maker. Het is niet geschreven als biografie, maar uit de noodzaak om het leven terug te winnen, om niet ten onder te gaan en ook zelfmoord te plegen.

Leven of theater?

Dàt bepaalt de urgentie ervan. Niet alleen de steeds benarder wordende tijd zal de urgentie hebben ingegeven, het is ook de noodzaak die zich opdringt. Uiteindelijk bewerkstelligt het werk ook inderdaad dat de echte Charlotte haar vertwijfeling te boven komt, min of meer. In het slotwoord geeft ze blijk van de vertwijfeling die op de loer ligt, maar ze pakt het leven toch weer op. Het beeld van haar geliefde Daberlohn verschijnt helder voor haar geest en ze herinnert zich zijn boodschap. Hij mag dan getekend en beschadigd zijn door de eerste wereldoorlog, er soms wat vreemde theorieën op na houden, zijn obsessie voor zijn eigen wederopstanding na de oorlogservaringen mag vreemd lijken, maar toch. Hij heeft haar laten zien wat opstanding betekent,

‘denn, nach seiner Methode, könnte man ja auferstehn, sollte ja sogar um das Leben noch mehr zu lieben  – einmal gestorben sein – . So war sie ja eigentlich das lebende Modell für seine Theorien . . . . und sie sah mit wachgeträumten Augen all die Schönheit um sich her – sah das Meer – spurte die Sonne und wusste: sie musste für eine Zeit von der menschliche Oberfläche verschwinden – und dafür alle Opfer bringen – – – um sich aus der Tiefe ihre Welt neu zu schaffen.

Und dabei entstand das Leben oder das Theater???