Bescherm de democratie; vroegtijdig ingrijpen gewenst!

‘Wanneer populisten aan de macht komen zetten ze hun antirechtsstatelijke ideeën om in daden: de rechterlijke macht wordt verzwakt, de vrije pers wordt geringeloord. Kijk naar Erdogan in Turkije. Hij zet journalisten gevangen, sluit kranten en heeft onlangs een wet door het parlement gekregen die, indien bij referendum goedgekeurd, zijn macht als president aanzienlijk vergroot. Ook maakt het Erdogan mogelijk om, mits hij steeds wordt herkozen, tot 2029 president te blijven. In Hongarije is vorig jaar de grootste oppositiekrant gesloten en eerder had Orban de kiesdistricten al zo hertekend dat hij met een minderheid aan stemmen een tweederdemeerderheid aan zetels kon halen, in Polen wordt het Constitutionele Hof vleugellam gemaakt. En ook in de belangrijkste democratie ter wereld, de Verenigde Staten, zien we vergelijkbare tendensen: Trump valt de rechterlijke macht aan, spreekt over ‘bad courts’ en heeft, naar eigen zeggen, een ‘running war’ met de pers. De democratie bergt de ingrediënten voor haar eigen ondergang in zich, het is belangrijk daar bewust van te zijn.’

Aan het woord is Bastiaan Rijpkema, rechtsfilosoof en universitair docent aan de Universiteit Leiden. Hij publiceerde eind 2015 het boek ‘Weerbare democratie’, dat de Prinsjesboekenprijs won voor het beste politieke boek van het jaar. Hoe staat Nederland ervoor na de verkiezingen? Op de remonstrantse Beraadsdag op 11 maart in Delft – vier dagen voor de verkiezingen – gaat hij ons vertellen hoe de democratie zich tegen antidemocratische krachten moet en kan beschermen.

Democratie als zelfcorrectie

‘Democratie is een systeem waarin neutraliteit vooropstaat, het beste idee, althans met de meeste stemmen, wint. Dat zou betekenen dat je ook kunt besluiten de democratie af te schaffen. Volgens mij ligt het wezen van de democratie elders, niet louter in meerderheidsbesluitvorming, maar in haar unieke vermogen tot zelfcorrectie. Een democratie biedt, meer dan welk ander systeem, de waarborgen die ervoor zorgen dat beslissingen altijd kunnen worden teruggedraaid. Slechte besluiten kunnen worden vervangen door betere; minderheden van nu kunnen de meerderheden van de toekomst worden. Democratie is op je schreden kunnen terugkeren. Daarin is dan ook de rechtvaardiging gelegen voor het optreden tegen antidemocraten. Er is immers één besluit dat zich onttrekt aan de mogelijkheid tot zelfcorrectie: het afschaffen van de democratie, dat besluit kan niet meer langs democratische weg herroepen worden. Daarom zouden antidemocratische partijen en organisaties, in uitzonderlijke gevallen, verboden moeten kunnen worden. De vrijheid van meningsuiting blijft daarbij overigens onaangetast, pas als antidemocratische krachten zich gaan organiseren moet een democratie ingrijpen.’

Rechtsstatelijke alternatieven

‘In Nederland verbieden we politieke partijen op dezelfde, weinig helder omlijnde, gronden als gewone verenigingen. Dat leidt tot onduidelijkheden, juist wat je niet kunt gebruiken bij een zo heikele kwestie als het verbieden van een politieke partij. Daar heeft de wetgever echt huiswerk te doen, de grenzen van het democratische speelveld moeten duidelijk zijn. De politieke partijen moeten op hun beurt heel nadrukkelijk de grenzen van de rechtsstaat markeren tegenover, vooralsnog democratische, maar wel antirechtsstatelijke partijen. Dat betekent dat je problemen wel moet adresseren, bijvoorbeeld als het gaat om religieus extremisme, maar dat je voor de zorgwekkende, antirechtsstatelijke voorstellen van de PVV, zoals het praktisch afschaffen van de godsdienstvrijheid, expliciet rechtsstatelijke alternatieven laat zien. Denk aan het doorlichten van organisaties waar extremistisch gedachtegoed geventileerd wordt en kijk waar zogenaamde “haatpredikers” spreken. Religieus extremisme bestrijden oké, maar binnen de kaders van de rechtsstaat.’