Opoffering op zijn Japans

Bij bol.com zijn heel wat boeken van hem verkrijgbaar, maar ik had nog nooit van Shūsaku Endō gehoord. Misschien komt dat doordat hij in de Engelstalige wereld bekender is. Toch zijn er meerdere boeken van hem in een Nederlandse vertaling verschenen: Stilte, De samoerai, Het schandaal en Diepe rivier. Remonstrants predikant Sigrid Coenradie promoveert vandaag in Utrecht op deze Japanse, katholieke schrijver. Meer in het bijzonder onderzocht zij het begrip ‘plaatsbekleding’ in zijn literaire werken.

Hoe ben je hem op het spoor gekomen?
Sigrid: ‘Geheel bij toeval. Ik leende een boek van Endō in de bibliotheek en was in tranen toen ik het uit had. Ik leende nog eens een boek van hem en het was weer raak. Ik was ontroerd door de miezerigheid van de Jezusfiguren die Endō in zijn boeken opvoert. Ze zijn schurftige honden, lelijk, getekend door lijden en vernederd. Hij rekent af met Jezus de almachtige, de overwinnaar die wonderen doet. De Jezusfiguren bij Endō zijn daarom veel dichterbij, veel menselijker, een metgezel voor mij als lezer. Als afstudeerscriptie bij mijn opleiding tot remonstrants predikant maakte ik een vergelijking tussen Jezus in de remonstrantse Belijdenis en de Jezusfiguren bij Endō. Johan Goud, voormalig hoogleraar ‘Religie en zingeving in literatuur en kunst’, vroeg me of ik niet bij hem wilde promoveren en deed me het begrip plaatsbekleding aan de hand. In januari 2010 ben ik daarmee begonnen.’

Wat is plaatsbekleding?
Sigrid: ‘We kennen plaatsbekleding natuurlijk uit de bijbel. Jezus is gestorven aan het kruis en heeft daarmee de zonden van ons mensen weggenomen. Dat verhaal resoneert mee natuurlijk, maar Endō doet er wat anders mee. In zijn verhalen treden christusfiguren, dieren, voorwerpen en dubbelgangers op die zich opofferen voor iemand. Er bestaat bij hem dus een duidelijke relatie tussen wat ik noem de plaatsgever en de plaatsnemer. Een vogel gaat bijvoorbeeld dood en redt daarmee het leven van iemand die een zware operatie heeft ondergaan. In een andere verhaal vangt christusfiguur Gaston de klappen op voor een moordenaar die zelf aangevallen wordt.

Of hij het overleeft is onduidelijk, veel verhalen hebben een open einde. Het komt ook voor dat een schrijver (Endō zelf?) een dubbelganger ziet in het publiek. Die dubbelganger jouwt hem uit en werpt hem slechte dingen voor de voeten als een soort kwaad geweten. Die dubbelganger leidt de schrijver naar het red light district in Tokyo en laat hem de onderwereld zien, maar voert hem ook weer terug naar het licht. Het komt altijd wel min of meer goed, die engelachtige figuur zorgt ervoor dat de hoofdpersoon niet alleen is. Het werk heeft een enorme gelaagdheid die ik niet zo makkelijk in dit korte gesprek kan weergeven.’

Er ligt nu een dik proefschrift. Het zwarte gat in? Of ga je nog met Endō op pad?
Sigrid: ‘Geen zwart gat hoor. Ik doe de redactie van een ander boek ‘Weg van de bijbel’ dat ik met de remonstrantse predikant uit Hoorn, Bert Dicou, en Anne Claar Thomasson-Rosingh aan het maken ben. Met een groep studenten wil ik eens uitzoeken hoe de verhalen van Endō pastoraal werken. Je kunt aan de hand van zijn werk eindeloze gesprekken voeren bijvoorbeeld over de grenzen aan mantelzorg of over eigenbelang tegenover het algemeen belang.  Op het moment wordt het boek ‘Stilte’ van Endō door Martin Scorcese verfilmd. In januari 2017 komt die film in de bioscoop. Het lijkt me fantastisch om rond die film, met Japanse muziek en met teksten van Endō een soort theatervoorstelling te gaan maken. Dat is mijn droom’.

Sigrid Coenradie, ‘Vicarious substitution in the literary work of Shūsaku Endō. On fools, animals, objects and doubles’. Volume 93 in de serie Quaestiones  Infinitae, publications of the Department of Philosophy and Religious Studies, Utrecht University. ISBN 987-94-6103-053-5