Preek van de week: Word niet overwonnen door het kwade!

Ook ik ben van na de oorlog, net als Sigrid Coenradie, die de preek van vorige week verzorgde. Maar in het dorp waar ik opgroeide had die oorlog zulke diepe sporen getrokken dat hij voor veel mensen nog altijd levende en vaak schrijnende werkelijkheid was. Iedereen in het dorp wist wie Marietje was. Ze liep, in zichzelf pratend, vrijwel dagelijks over de hoofdstraat en werd vaak uitgelachen en nagejouwd door opgeschoten jongens. Ik vond dat zielig, want ze kon er toch niets aan doen dat ze ‘raar’ was?

De verhalen over hoe dat zo was gekomen varieerden van ‘een granaatscherf in haar hoofd’ tot ‘ze liep na het bombardement over het slagveld en dat was zó erg dat ze ter plekke gek werd’. Hoe het precies zat wist niemand, maar wel dat ze een kind was geweest toen haar dit overkwam én dat het met de oorlog te maken had. De beelden van de kinderen die slachtoffer zijn van de oorlog in Syrië verschijnen nu meteen op ons netvlies, met als schrijnende symbolen het Syrische jongetje Aylan dat levenloos op de kust van Turkije aanspoelde en de bebloede Omran na het zoveelste bombardement in Aleppo.

Geweld zit toch in de menselijke natuur?

We staan volkomen machteloos tegenover deze waanzinnige strijd, die voornamelijk bepaald lijkt te worden door vriendjespolitiek en economische belangen. De slachtoffers zijn de gewone Syrische burgers die snakken naar vrede, of alleen maar naar een staakt-het-vuren voor een periode – als er toch maar even soelaas zou kunnen komen… En Syrië is niet de enige plek op aarde waar oorlog is. Er zijn wereldwijd teveel kinderen, teveel mensen die in voortdurende angst leven om al het geweld dat hun leven bedreigt.

Hoe de oorlogen te stoppen? Hoe te waarborgen dat de vierde vrijheid van president Roosevelt, ‘The freedom from fear’, de vrijwaring van angst, werkelijkheid wordt? De hang naar geweld zit immers in de menselijke natuur, er zal toch altijd wel érgens strijd zijn? Zo zijn wij mensen nu eenmaal, daar helpt geen moedertje lief of vadertje God aan. Laten we eens luisteren naar de woorden van Paulus, aan het einde van het gedeelte uit zijn brief aan de gemeente in Rome in de brief aan de Romeinen 12: 21:

“Word niet overwonnen door het kwade, nee, overwin het kwade door het goede.”

Verafschuw het kwaad

Wat er opvalt aan deze uitspraak, is dat Paulus in het eerste deel van de zin een passieve vorm gebruikt – word niet overwonnen – en in het tweede deel een actieve vorm, zelfs een gebiedende wijs: overwin het kwade door het goede! En als we dan nog eens kijken naar de geest die door het hele tekstgedeelte waait, treft ons eens te meer Paulus’ actieve toon.

“Verafschuw het kwaad en wees het goede toegedaan. Heb elkaar lief met de innige liefde van broeders en zusters. Laat uw enthousiasme niet bekoelen, maar laat u aanvuren door de Geest en dien de Heer. Wees verheugd door de hoop die u hebt. Zegen uw vervolgers, zegen hen, vervloek hen niet. Vergeld geen kwaad met kwaad, maar probeer voor alle mensen het goede te doen.”

Die menselijke hang naar geweld zou dus weleens heel passief kunnen zijn, een vorm van slachtofferschap: zo zijn we nu eenmaal…

Vrede, vriendschap, verbondenheid

Paulus zet daartegenover dat we helemaal niet zo hóeven zijn, dat we altijd een keuze hebben, dat we altijd kunnen kiezen voor het goede. Voor vrede, vriendschap en verbondenheid. Natuurlijk zijn deze woorden o zo makkelijk gezegd: je hebt altijd een keuze, je hoeft niet bang te zijn, je hoeft geen kwaad te doen! Ik heb comfortabel praten, vanuit mijn luie stoel in het veilige Nederland, daar kan ik mijn ‘vijanden’ lekker lief gaan zitten hebben – zou ik hetzelfde zeggen als ik mijn kinderen voor mijn ogen zou hebben zien sterven door een bomaanslag?

Zou ik dan niet de agressor haten met de diepste haat die in mij is? Waarschijnlijk wel. Maar met zulke haat valt niet te leven, die vreet je op en verteert je van binnenuit. En dan zie ik een meisje als Malala voor me, die haar aanvallers niet met bommen te lijf gaat maar met boeken. Ik denk aan de White Helmets, die dappere vrijwilligers in Syrië die met gevaar voor eigen leven proberen overlevenden uit het puin te redden, ongeacht hun religie of politieke voorkeur. Zijn zij bang? Dat kan bijna niet anders, hun leven staat dagelijks op het spel – maar ze laten zich niet door angst regeren.

Er is geen weg naar vrede

Al meer dan dertig jaar zijn er kerkelijke contacten tussen onze Arnhemse gemeente en een kerk in Leipzig. In een tijd waarin de verhoudingen tussen Nederland in het westen en de DDR achter het IJzeren Gordijn ijzig waren, werd er een verbinding gelegd tussen deze twee kerken, die tot op de dag van vandaag bestaat. Onlangs was er weer een ontmoeting, deze keer in Arnhem, en we spraken over het thema waar we eigenlijk al die jaren omheen waren gelopen: de oorlog. Want hoe praat je over oorlog als je tegenover elkaar hebt gestaan, als je elkaars vijand bent geweest, ook al is het al vijfenzeventig jaar geleden? Het ‘antwoord’ werd ons door Mahatma Ghandi aangereikt:

“Er is geen weg naar vrede, vrede is de weg.”

Roosevelt en Paulus

Makkelijk gezegd? Het heeft lang geduurd voordat we dit onderwerp durfden te bespreken – het was te kwetsbaar, het deed teveel pijn, de angst was nog te groot. Maar wij hopen en geloven dat in elk geval dit “stukje kwaad”, deze angst, is overwonnen. Vrede is de weg. Het woord ‘weg’ impliceert tijd, inzet en de vrijheid om die weg te gaan. Het kost tijd om tot vrede te komen en het vraagt zeker inzet . Vrede ‘heb’ je niet zomaar, daar moet je wat voor doen – het kwade, datgene dat je verteert, actief overwinnen door het goede. En de vrijheid om deze weg te gaan ligt in het besef dat je altijd een keuze hebt, hoe onmenselijk de omstandigheden ook zijn.

Zo schijnt Abel Herzberg het (vrij vertaald) gezegd te hebben, toen hij sprak over zijn tijd in concentratiekamp Bergen-Belsen: “Ik kon het lot niet kiezen dat mij overkwam. Maar ik kon wel kiezen hoe daarmee om te gaan.” Zo tegen het leven aan kunnen kijken, zo in het leven kunnen staan: hier licht iets op van wat Roosevelt bedoelde met ‘The freedom from fear’ en Paulus met “Word niet overwonnen door het kwade, nee, overwin het kwade door het goede.”